بزمجه بیابانی
نام علمی : Varanus griseus (DAUDIN 1803)
نام علمی : Desert monitor
خانواده : بزمجه ها VARANIDAE
جمعیت : نامعلوم
بزمجه ها بزرگترین سوسمارهای جهان هستند . در حقیقت بزرگترین سوسمار دنیا ، به اژدهای کومودو مشهور است که در این خانواده جای دارد. به دلیل لاشه خواری باکتری های خاصی در دهان بعضی از بزمجه ها(کومودو) زندگی میکنند بنابراین اگر انسانی را گاز بگیرند این باکتری ها باعث عفونت محل گاز گرفتگی و حتی مرگ فرد مجروح می شوند.
ریشه ی واژه مانیتور لغت لاتین Monitor به معنی monition به معنی هشدار دهنده است و باورهای قدیمی برخی از مردم جهان بزمجه از وجود تمساح در نزدیکی خبر می داده است.
مشخصات : در زیر گونه V.g.griseus دم در تمام طول خود در برش عرضی مدور است ، در زیر گونه ی V.g.caspius نیمه ی پیشین دم در برش عرضی کم و بیش مدور و در نیمه خلفی باریک و در برش عرضی از دوطف فشرده و دارای یک تیغه ی مشخص در سطح فوقانی است . فلس های شکمی در110تا 125 ردیف عرضی از یقه تا کشاله ران .
در زیر گونه V.g.griseus بزرگترین سوسمار ایران است زبان دوشاخه این سوسمار شبیه زبان مار است.
رنگ آمیزی : ناحیه ی پشتی با 5 تا 8 (معمولا ) 6 نوار عرضی باریک به علاوه ی یک یا دو نوار عرضی پشت گردنی در زیر گونه ی V.g.griseus این نوار ها خاکستری و دم تقریبا تا انتها با 19 تا 28 نوار عرضی تیره ، در زیر گونه ی V.g.caspius نوار های عرضی روی ناحیه ی پشت قرمز قهوه ای و دم با 13 تا 19 نوار عرضی تیره ، انتهای دم (معمولا یک سوم انتهایی) در بالغ ها بدون طرح و در نمونه های جوان در تمام طول دم دارای نوار است . در زیر گونه V.g.griseus سوراخ های مورب بینی اش به طرز جالبی بیش از آن که به پوزه نزدیک باشد در کنار چشم ها قرار دارد.
زیستگاه : نواحی بیابانی و نیمه بیابانی ، زمین های ماسه ای با سطوح ناهموار ، خاک های رستی ،ریگزار، در دامنه کوه ها ، تپه ها و دشت ها با پوشش گیاهی استپی شامل بوته ها ، درخت ها و نیز اطراف زمین های کشاورزی و باغ ها (حدودا تا ارتفاع 1300 متراز سطح زمین ).
عادات و رفتار : در ساعات اولیه روز فعالیت می کنند (روزگرد )، از لانه های زیر زمینی پستانداران و دیگر جانوران به عنوان پناهگاه استفاده می کند و یا خودشان لانه هایی به طول 500 سانتی متر و عمق 50 تا 120 سانتی متر در زمین های ماسه ای یا رسی حفر می کنند
تغذیه آنها از پستانداران کوچک ، خزندگان ، پرندگان ، تخم پرندگان و خزندگان ، عقرب ها ، حشرات بزرگ ، وزغ ها ، گاهی لاشه خواری نیز می کنند .در جستجوی غذا ممکن است تا چند صد متر از لانه شان دور شوند روزانه ممکن است بین 5تا 6 کیلو متر راه برود و برای شکار حیوانات وارد هر حفره ای می شوند و یا زمین را می کنند ، در مواقع خطر در مقابل دشمن پاها راسیخ کرده و بدن را بالا نگه می دارند . بدن و زیر گلو را به طور متناوب باد کرده و فشرده میکند ، زبان را داعم بیرون می آورد و صدای هیس هیس تولید کرده و با ضربات قوی و شلاق مانند دم به اطراف سعی در دور کردن دشمن دارد . بزمجه یکی از باهوش ترین خزندگان است معمولا از نزدیک شدن به انسان امتناع می کند . در اسارت و باغ وحش به شدت ترسو و خجالتی است .
زادآوری : حداکثر فعالیت آن در ماه های اردیبهشت و خرداد است. در زمان جفت گیری نر و ماده در یک لانه زندگی می کنند فصل جفت گیری پس از خواب زمستانی و درماه های فروردین تا خرداد است ، ( لقاح آن ها داخلی است). در ماه های خرداد تا مرداد ماده ها 10 تا 25 تخم در حفره هایی که به عمق 70 تا 120 سانتی متر حفر کرده اند و یا حفره های امن دیگر می گذارند ( اغلب در نزدیکی لانه بزمجه یک ماده می باشد )، روی تخم ها را با موادگیاهی و خاکروبه می پوشاند و تا چند هفته تخت مراقبت مادر قرار میگیرند ، مدت زمان باز شدن تخم ها بسته به درجه ی حرارت محیط ، از 110روز متغیر است ولی اغلب در اواخر شهریور تا آخر ابان تخم ها باز می شوند ، معمولا جوان ها در همان نقب های زیر زمینی تا بهار غیر فعال بوده و می خوابند . عمر آنها تا 15 سال گزارش شده است .
پراکندگی جهانی : شمال افریقا ، بیابان های آسیای مرکز ی و جنوب و جنوب غربی آسیا تا شمال غربی هند
اندازه : نوک پوزه تا مخرج 600 میلی متر ، دم 900 میلیمتر (5/1 متر)
ملاحضات : محل نمونه تیپیک از مصر گزارش شده است . این سوسمار یکی از گسترده ترین پراکنش ها را در بین تمامی سوسماران داشته و از مراکش تا قزاقستان و غرب چین یافت می شود ، بنابر شواهد موجود ، زیرگونه V.g.griseusدرغرب زاگرس و زیر گونه ی V.g.caspius در شرق زاگرس پراکنش دارد ، اما مرز دقیق دو زیر گونه هنوز به خوبی مشخص نیست .
مارمولک های بد نام : اغلب مردم با شنیدن نام بزمجه ، احساس بدی پیدا می کنند و حتی آن را بروز می دهند . در مورد این جانوران عقاید گوناگونی وجود دارد که البته حاکی از ترس و وحشتی که بیشتر مردم به سبب ظاهر و حتی نوع زندگی و رفتار این مارمولک ها از آن ها دارند . درجنوب غربی ایران مردم تصور می کنند که این مارمولک ها سمی هستند و البته این همان تصور اشتباهی است که در مورد سایر مارمولک های ایران نیز وجود دارد .
همچنین مردم این مناطق بر این ، باورند که بزمجه ها ، شیر بزهارا می دوشند و باعث خشک شدن شیر آنها یا تلف شدن بزهامی شوند به همین سبب ، به این مارمولک ها (بزمجه ، یا شیر دوش بز ، بزدوش ، بزمک) می گویند . در دیگر نقاط ایران ، مانند سبزه وار نیز همین باور وجود دارد و به همین سبب این جانوررا (بزغاله مار ) می گویند .
بزمجه و آدم ها : آدم ها مهم ترین دشمن آدم ها هستند . در برخی مناطق دنیا از پوست بدن بزمجه ها در چرم سازی استفاده می شود و قسمت های گوناگون بدن آنها به عنوان داروی سنتی مورد استفاده قرار می گیرد . مردم کاشمر در استان خراسان عقیده دارند که مغز بزمجه برای جلوگیری از پوسیدگی و شل شدن دندان مفید است که این باور از جمله اعتقادات خرافی می باشد . مردم افریقا ، آسیا و استالیا این مارمولک هارا می خورند در بسیاری از مناطق هم بزمجه ها را به دلیل ترس از آنها می کشند.بزمجه هایی که از اشغال ها و لاشه ها تغذیه می کند ، محل زندگی انسان را برای زندگی ترجیح می دهند . بزمجه هارا در آثار قدیمی هند و استرالیا می توان یافت . آنها در افسانه ها و خرافات شایع در میان مردم نیز حضور دارند.
نقش بزمجه ها در طبیعت : بزمجه ها با توجه به نوع تغذیه ای که دارند در حفظ تعادل جمعیت حشرات ، خزندگان کوچک و... در طبیعت نقش دارند. برخی بزمجه ها با خوردن لاشه به پاک سازی محیط زیست کمک می کنند.
منابع :
بیابان گردی در ایران انتشارات ایرانشناسی
دانشنامه حیات وحش ایران
راهنمای صحرایی خزندگان ایران
جمع آوری کننده : مهسا کاظمی خواه
